ณ ตอนนี้ เปิดให้เข้าชมฟรี

         การเริ่มต้นก่อร่างสร้างเมืองตอง(สันนิษฐานว่าเป็นจุดเริ่มต้นสร้างเมืองแพลหรือเมืองแพร่ในอดีต) ราว ๗๐๐ กว่าปี อยู่ในช่วงสมัยของพระยาลือไท(ลิไท) คนเวียงตองหรือเมืองทองในอดีต แต่เดิมเป็นอาณาเขตของ อาณาจักร สุโขทัย เมืองลูกหลวง (หัวเมืองชั้นใน) เป็นเมืองหน้าด่านตั้งอยู่รายรอบราชธานีทั้ง ๔ ทิศ ทิศเหนือ คือ เมืองแพร่ (ปัจจุบันคือแพร่) ติดกับศรีสัชนาลัยเป็นเมืองปลายแดนด้านเหนือสุด ทิศใต้ คือ เมืองพระบาง (ปัจจุบันคือนครสวรรค์) เป็นเมืองปลายแดนด้านใต้ ทิศตะวันตก คือ เมืองฉอด (ปัจจุบันคือแม่สอด) เป็นเมืองชายแดนที่จะติดต่อเข้าไปยังอาณาจักรมอญ ทิศตะวันออก คือ เมืองสะค้าใกล้แม่น้ำโขงในเขตภาคอีสานตอนเหนือ เมืองลูกหลวงเหล่านี้ กษัตริย์จะทรงแต่งตั้งพระราชโอรส หรือเจ้านายเชื้อพระวงศ์ชั้นสูงไปปกครองดูแล โดยรับนโยบายจากเมืองหลวง เวียงทองเป็นชุมชนดังเดิม สืบเชื้อสายชาวสุโขทัยแต่ในอดีต อาชีพในสมัยก่อนคือการร่อนทองตามแม่น้ำยม เล่ากันว่า พระยาลิ้นตองเป็นผู้ก่อตั้งอาณาจักรเวียงทองขึ้นในสมัยนั้น ได้นำกำลังพลบางส่วนเดินทางขึ้นเรือ ออกจากท่าน้ำศรีสัชนาลัย ลัดเลาะขึ้นเหนือมาตามแม่น้ำยม แล้วมาลงที่ท่าน้ำลานผาสุก โดยมีพระยาไซยมัง และพระยาคำลือติดตามมาด้วย ได้แบ่งเขตการปกครอง ออกเป็น ๓ ส่วน ส่วนหัวเมืองด้านทิศตะวันออกปกครองโดย พระยาไชยมัง ส่วนใจกลางเมืองปกครองโดย พระยาลิ้นตอง(ผู้ปกครองนครเวียงตอง) ส่วนท้ายเมืองด้านทิศตะวันตกปกครองโดย พระยาคำลือ(คำเขื่อน) ได้ร่วมกันก่อสร้างเวียงทอง (เมือง,แคว้น คือ กำแพงหรือฮั่วบริเวณเมืองที่ถูกล้อมรอบไปด้วยคูน้ำ และ กำแพง หรือเมืองในสมัยก่อนเชียงแสนจนถึงล้านนา ส่วนมากจะถูกใช้เรียกในภาคเหนือและประเทศเพื่อนบ้าน นอกจากนี้ เวียง ยังเป็นหนึ่งในจตุสดมภ์ ชึ่งหมายถึง เมือง ซึ่งมีขุนเวียงเป็นผู้ดูแล สำหรับเวียงโบราณนั้นมีหลายแห่ง) เริ่มต้นโดยการสร้างสันคือหรือกำแพงเมือง("อั่ว" ภาษาเหนือ,ล้านนา) ที่เวียงป่าเปล้าดอนจัย(บริเวณบ้านเขื่อนคำลือปัจจุบัน) ติดน้ำยมขึ้นมาตลอดแนวจนถึงสามเหลี่ยม บริเวณห้าแยก หมู่ที่ ๑๐ ถึง หมู่ที่ ๗ ปัจจุบันไม่หลงเหลือร่องรอยของสันคือเพราะชาวบ้านต่างปรับพื้นที่ดินปลูกบ้านเรือนเพื่อเป็นอยู่อาศัย พระยาลิ้นตอง เป็นผู้ก่อตั้งวัดทองเกตุ(วัดเก่า) พระยาไชยมัง เป็นผู้ก่อตั้งวัดไชยมาตย์ และพระยาคำลือ เป็นผู้ก่อตั้งวัดเขื่อนคำลือ เล่ากันว่าในสมัยนั้น ขณะที่พระยาลิ้นตองกำลังขี่ม้าขาวออกตรวจราชการบ้านเมือง เพื่อก่อร่างสร้างเมืองอยู่นั้น ได้เกิดเหตุการณ์ที่ไม่คาดคิด ถึงการจากไปของภริยา(แม่เจ้าเฮียงคำ) ได้จมน้ำเสียชีวิต ในระหว่างที่กำลังลงไปเล่นน้ำหรืออาบน้ำ แล้วถูกกระแสน้ำวนดึงร่างลงไปใต้น้ำ ว่ากันว่าขนาดเรือยาว ๑๒ ที่นั่ง ยังจมหายไปทั้งลำ ทำให้พระยาลิ้นตองได้เสียพระทัยเป็นอย่างมาก ภายหลังจากเหตุการณ์ในครั้งนั้น พระยาลิ้นตอง กับพระยาไชยมัง จึงนำไพร่พลบ้านเวียงทองบางส่วน อพยพขึ้นเหนือข้ามแม่น้ำยมฝั่งวัดทองเกตุเก่า ผ่านหมู่ ๙ เดินทางผ่านถนนพญาพล(พระยาลิ้นตองจึงถือโอกาสนี้ได้สถาปนาชื่อขึ้นมาใหม่เพื่อเริ่มต้นชีวิตใหม่ นามว่า "พระยาพล") ขึ้นไปตั้งรกรากสร้างเมืองขึ้น ตลอดจนเป็นเมืองแพร่ในปัจจุบัน และให้พระยาคำลือปกครองเวียงทองสืบไป
    ** ต่อมาสายน้ำยมได้เปลี่ยนสายมายังบริเวณริมฝั่งวัดทองเกตุเดิม ทำให้บริเวณโบสถ์วัดทองเกตุเก่าถูกน้ำกัดเซาะพังเสียหาย จึงต้องยกพระประธานภายในโบสถ์ออกมาไว้ริมข้างแม่น้ำยมแล้วสร้างศาลาครอบไว้อีกที **